Słowo o samobójstwie

Zachowania suicydalne należą do zjawisk, które stają się coraz poważniejszym problemem społecznym, psychologicznym, tym bardziej, że dotyczą one nie tylko samych suicydentów, lecz również osób im bliskich, będąc przyczyną ich cierpień i rozpaczy. W przypadku śmierci samobójczej ucznia, oddziaływanie tego zdarzenia na społeczność szkolną jest niezaprzeczalne. Wynika z tego konieczność przeprowadzenia na terenie szkoły szeroko zakrojonych działań, które mają na celu pomoc członkom społeczności szkolnej w poradzeniu sobie z tym zdarzeniem, w tym podjęcie działań prewencyjnych.

W ujęciu psychologicznym nie traktuje się samobójstwa jako izolowanego zjawiska,               lecz umieszcza się w określonej sytuacji samobójczej obejmującej kontinuum od myśli samobójczych, przez tendencje samobójcze zawierające planowanie sposobu dokonania zamachu samobójczego, po sam akt samobójczy. Ważne jest więc uwzględnienie okoliczności prowadzących do narastania intensywności odczuć, do zmiany ich zabarwienia i podjęcia decyzji o pozbawieniu się życia. Samobójcą jest się na długo przed popełnieniem samobójstwa. Sytuacja samobójcza opisywana jest również z uwzględnieniem czynników doprowadzających do czynu. Ciągłe konflikty z otoczeniem i frustracje powodują powstanie atmosfery samobójczej, która charakteryzuje się narastającym napięciem, lękiem                        i zniechęceniem. Człowiek powoli traci wiarę we własne siły i realną możliwość opanowania trudnej sytuacji. Atmosfera samobójcza oznacza pewną gotowość do popełnienia samobójstwa, ale niekoniecznie musi do tego prowadzić. Do wykonania zamachu potrzebny jest bowiem bezpośredni powód, który tę gotowość aktywizuje i może być niewspółmiernie błahy w stosunku do skutku. Przykładem może być poczucie uwięzienia w sytuacji, nad którą człowiek nie ma kontroli i z której nie może uciec (np. ciąża u nastolatek, alkoholizm                  w rodzinie), albo niepowodzenie – często wyolbrzymione i mające niewiele wspólnego                z rzeczywistą sytuacją. Jeśli rozpatruje się samobójstwo jedynie z punktu widzenia powodu bezpośredniego, staje się ono niezrozumiałe i jako reakcja nieadekwatna do bodźca. Dopiero prześledzenie całej sytuacji życiowej i narastającego niezadowolenia z samego siebie wyjaśnia zamach samobójczy i znaczenie powodu bezpośredniego jako sygnału do działania destrukcyjnego, które ma stanowić rozwiązanie wszystkich problemów.

Psychologowie i psychiatrzy, analizując przypadki samobójcze, ustalili, jakie czynniki wywołują ryzyko samobójstwa. Okazuje się, że istnieją pewne wzorce zachowań, które są charakterystyczne dla osób targających się na życie. Ryzyko zwiększa się u ludzi impulsywnych, skłonnych do ryzykownych, agresywnych zachowań, zaburzonych psychicznie, z objawami depresji czy manii. Zachowania autodestrukcyjne podejmowane przez adolescentów najczęściej spowodowane są problemami szkolnymi, ogólnymi relacjami z rodzicami (brak więzi uczuciowej), odrzuceniem przez środowisko rówieśnicze czy utratą bliskiej osoby.

Około 80 % młodych samobójców sygnalizuje swoje problemy.
Sygnały ostrzegawcze zamiarów samobójczych to np.  utrata zainteresowania nauką, rozkojarzenie, strata w niedalekiej przeszłości kogoś bliskiego na skutek śmierci, rozwodu     lub separacji, pojawianie się  tematyki śmierci w pracach pisemnych i plastycznych,  doświadczenie przewlekłego lub ostrego stresu w związku z ważnymi problemami, przeżywanie  dojmującego uczucia bezradności, izolacja od innych – zrywanie przyjaźni, rozdawanie rzeczy, zmiany nastroju, zachowania kompulsywne, „igranie” z nieszczęściem, wypowiedzi dotyczące bezsensu życia i życia pozagrobowego.

Powyższe wskaźniki świadczą o wyraźnym wpływie czynników zewnętrznych na podjęcie zamiaru samobójczego, ale paradoksalnie wskazują, że również czynniki zewnętrzne (diametralnie odmienne) mogą spowodować jego zaniechanie. Wprowadzenie do tematyki lekcji wychowawczych treści obejmujących: symptomy postaw rezygnacyjnych i umiejętność ich rozpoznawania, motywy popełniania samobójstw – diagnoza najczęstszych przyczyn, czynniki sprzyjające zamachom samobójczym- jak dawać sobie z nimi radę, może w istotny sposób zwiększyć kompetencje i umiejętności radzenia sobie w takich sytuacjach przez młodzież. Najważniejszym sposobem zapobiegania samobójstwom jest wczesne rozpoznanie młodzieży w złym stanie emocjonalnym lub takich, u których zwiększone jest ryzyko popełnienia samobójstwa (zaburzenia psychiczne np. nieprawidłowa osobowości, depresja, schizofrenia, uzależnienie, złe funkcjonowanie społeczne, trudna sytuacja rodzinna, poczucie bezsensu i beznadziejności, fascynacja śmiercią). W związku z tym wszyscy pracownicy szkoły powinni być przeszkoleni w zakresie identyfikacji tej grupy osób. Kolejnym obszarem ważnym w profilaktyce samobójstw jest udostępnianie informacji o placówkach interwencji kryzysowej (upowszechnienie list numerów telefonów np. Telefonu Zaufania, Ośrodka Interwencji Kryzysowej, Poradni Zdrowia Psychicznego, Poradni Psychologiczno – Pedagogicznej). Konieczne jest zapobieganie przemocy w szkole, tworzenie bezpiecznego i tolerancyjnego środowiska. Trenowanie przez uczniów umiejętności wyrażania własnych emocji, zachęcanie do zwierzania się rodzicom i czy innym dorosłym. Wzmacnianie u uczniów poczucia własnej wartości np. przez podkreślanie pozytywnych doświadczeń, nie wywieranie presji coraz większych osiągnięć, okazywanie zrozumienia i wczuwania się w sytuacje adolescenta, okazywanie mu akceptacji. Obok szerokiego spektrum działań profilaktycznych czasami należy podjąć również działania interwencyjne np.  postarać się aby taka osoba szybko udała się       do psychiatry i/lub psychologa.

W sytuacji , gdy  dochodzi do czynu samobójczego ucznia  konieczne jest poinformowanie        o wydarzeniu uczniów i personel szkoły. Należy stworzyć możliwość przepracowania emocji      z tym związanych. Nie należy dopuścić do gloryfikowania tego typu zachowań oraz idealizowania osoby samobójcy. Nie należy uruchamiać uroczystości o charakterze wspominkowym, co wymaga tłumienia wszelkich demonstracji z tym związanych. Uczniowie powinni uzyskać informację o miejscach, w których uzyskają pomoc w czasie kryzysu. Ważnym zadaniem po samobójstwie jest działanie ukierunkowane na przeciwdziałaniu samobójstwom naśladowczym poprzez identyfikację wszystkich uczniów w złym stanie emocjonalnym lub      ze skłonnościami samobójczymi i otoczyć ich opieką oraz wsparciem.

Ważne w prewencji czynów samobójczych u młodzieży jest uświadomienie, że brak poszukiwania pomocy w sytuacji kryzysowej jest błędem i niesie za sobą zbyt poważne konsekwencje. Uczniowie powinni rozumieć, że każda sytuacja ma różne rozwiązania, nawet jeśli ich w danym momencie nie dostrzegają. Praca nad zapobieganiem zjawisku zachowań samobójczych wśród młodzieży wymaga opracowań systemowych i wieloaspektowych. Doświadczenie wskazuje  na  konieczność wdrożenia szerszych działań profilaktycznych obejmujących m.in. szkolenia skierowane do grona pedagogicznego zwiększające zakres kompetencji w zakresie rozpoznawania i oceny zagrożenia samobójstwem i właściwych metod postępowania oraz opracowanie procedury postępowania w szkole po samobójczej śmierci ucznia. Nie bez znaczenia jest również uważność rodziców na wysyłane przez dziecko sygnały i podejmowanie działań wspierających dziecko w kryzysie.

  Anna Rybarczyk